Legie czechosłowackie w Rosji
Drużyna Czeska
Podstawę legii czechosłowackich w Rosji stanowiła Drużyna Czeska, powstawająca w Kijowie od 12. 8. 1914, początkowo złożona głównie z czeskich emigrantów posiadających obywatelstwo austro-węgierskie, którzy chcieli walczyć u boku Rosji przeciwko Austro-Węgrom.
Drużyna Czeska swój chrzest bojowy przeszła 19.11.1914 roku nieopodal Tarnowa (obecnie Polska). Akcja ta zapoczątkowała długi ciąg pomyślnych operacji wywiadowczych poszczególnych jednostek Drużyny Czeskiej w ramach III Armii Rosyjskiej na froncie galicyjskim.
Na 1 grudnia 1914 roku Drużyna Czeska liczyła 992 członków ("starodrużyników"), w tym 16 Słowaków oraz rosyjski korpus dowódczy. Do Drużyny Czeskiej wciąż dołączali ochotnicy - jeńcy z armii austro-węgierskiej.
Brygada Czechosłowacka
W 1916 roku na bazie Drużyny Czeskiej utworzona została Brygada Czechosłowacka, aczkolwiek jej jednostki nadal służyły rozproszone przede wszystkim jako oddziały wywiadowcze.
Do ugrupowania brygady doszło dopiero przed bitwą pod Zborowem, w której 2 lipca 1917 roku 3 200 członków tej brygady przeprowadziło miażdżący atak na pozycje austro-węgierskie i niemieckie. W bitwie poległo 197 czechosłowackich legionistów, z drugiej strony wzięto ponad trzy tysiące żołnierzy wroga w niewolę. Ze względu na niepowodzenie jednostek rosyjskich następował ciężki odwrót tarnopolski.
Korpus Czechosłowacji
W ciągu 1917 roku brygadę w Kijowie rozszerzono, tworząc dywizję, na początku października powstała druga dywizja, a następnie Korpus Czechosłowacki.
W związku z pokojem brzeskim podpisanym w marcu 1918 roku pomiędzy rosyjskim rządem bolszewików a Państwami Centralnymi prezydent Czechosłowacji Masaryk zawarł z przedstawicielami sowieckimi w lutym 1918 roku traktat w sprawie przesunięcia Korpusu Czechosłowackiego przez Syberię do Francji. Wyjazd z Ukrainy legie czechosłowackie musiały jednak wywalczyć ścierając się z niemieckimi wojskami w bitwie pod Bachmaczem w marcu 1918 roku.
Do Władywostoku
Jednakże Trocki sabotował traktat i próbował pozyskać Korpus Czechosłowacki do Armii Czerwonej. W związku z tym w maju 1918 roku doszło starcia zbrojnego legionistów czechosłowackich z Gwardiami Czerwonymi, które zapoczątkowało otwartą walkę legionistów z bolszewikami o tranzyt wojsk czechosłowackich przez Syberię.
Legioniści czechosłowaccy wywalczyli wiele słynnych bitw (np. pod Lipiagami, Bajkałem, Mariińskiem) na kilku frontach (Powołżańskim, Uralskim, Ussuryjskim), zajęli wiele znaczących miast (Samara, Kazań, Czelabińsk, Jekaterynburg, Krasnojarsk, Irkuck, Harbin, Władywostok), opanowali całą magistralę transsyberyjską i kontynuowali przesunięcie na wschód.
Na podstawie uzgodnień Masaryka z państwami Ententy doszło do zmiany - legioniści czechosłowaccy mieli stanowić pierwszą linię frontu przeciwniemieckiego oraz przeciwbolszewickiego na Wołdze i Uralu. Niestety, wewnętrzne spory rosyjskich sił przeciwbolszewickich oraz niespełnione obietnice aliantów (Francuzów, Amerykanów i Brytyjczyków), których wojska nie dołączyły efektywnie do walk z bolszewikami, spowodowały duże straty, wyczerpanie oraz wycofanie się legii czechosłowackich.
Powrót do domu
W lutym 1919 roku powstała jeszcze trzecia dywizja, jednak zadaniem Korpusu Czechosłowackiego była już tylko ochrona i zapewnienie przejezdności magistrali.
Rozpoczęto stopniową ewakuację liczącego sześćdziesiąt tysięcy żołnierzy wojska do ojczyzny. Ostatni statek wypłynął z Władywostoku we wrześniu 1920 roku.
Do Czechosłowacji nie wróciło ponad cztery tysiące poległych legionistów, których groby otaczają ich słynną drogę waleczną od polskiego Tarnowa, poprzez Słowację, Ukrainę, Rumunię, całą Rosję i Chiny oraz Japonię. Niektórzy z nich zmarli podczas powrotu do ojczyzny drogą morską i spoczywają na dnie Oceanu Indyjskiego i Oceanu Spokojnego.
Legie czechosłowackie we Francji
W dniu 23 sierpnia 1914 roku we francuskim Bayonne powstała I kompania "Nazdar" batalionu C-2 pułku piechoty Legii Cudzoziemskiej, składająca się przede wszystkim z Czechów - członków organizacji Sokół i towarzystwa socjaldemokratycznego Równość w Paryżu. Kompania po raz pierwszy walczyła 23 października 1914 roku na froncie francusko-niemieckim na obszarze Champagne w szeregach Dywizji Marokańskiej. Kompania licząca 250 członków odznaczyła się głównie w bitwie pod Arrasem, stoczonej 9 maja 1915 roku, w której doznała znacznych strat (poległo co najmniej 42 żołnierzy).
Po kolejnych ciężkich stratach pod Arrasem, doznanych 16 maja 1915 roku, batalion C-2 rozwiązano, kompania "Nazdar" przestała istnieć jako czeska jednostka, a czescy żołnierze zostali oddelegowani do różnych jednostek Legii Cudzoziemskiej.
Dekretem prezydenta Poincaré’ego z 19 grudnia 1917 roku utworzono Czechosłowacką Brygadę Strzelecką. Jej 21 pułk sformowano 12 stycznia 1918 roku w Cognac głównie spośród Czechów, którzy dobrowolnie oddali się w niewolę serbską i zaciągnęli się do armii serbskiej (jesienią 1915 roku w jej szeregach wycofali się do Albanii a stamtąd do Włoch i Francji) oraz z czeskich członków Legii Cudzoziemskiej. Pułk ten osiągnął znaczne sukcesy w szczególności walcząc pod Terron.
W dniu 20 maja 1918 roku w Jarnac utworzono 22 pułk, którego bazę stanowili czechosłowaccy ochotnicy przetransportowani z Rosji oraz jednostki rezerwowe 21pułku. Nowo sformowany pułk walczył przede wszystkim w regionie Vouziers. Obydwa pułki brygady złożyły przysięgę wojskową i odebrały sztandar bojowy z rąk prezydenta Francji w dniu 30 czerwca 1918 roku w Darney.
Do końca wojny utworzono jeszcze 23 i 24 pułk składający się przede wszystkim z amerykańskich Czechów i Słowaków i innych czechosłowackich członków Legii Cudzoziemskiej.
Brygada podczas przesuwania do Czechosłowacji w styczniu 1919 roku liczyła 9 600 żołnierzy. W walkach we Francji poległo 630 czechosłowackich legionistów. Na czeskim terytorium brygadę wyposażono w broń ciężką i przekształcono ją w 5 dywizję, która odznaczyła się przede wszystkim w walkach o Śląsk Cieszyński oraz na Słowacji w pierwszej połowie 1919 roku.
Legie czechosłowackie we Włoszech
W dniu 17 stycznia 1917 roku w obozie jenieckim Santa Maria Capua Vetere pod Neapolem założono Czechosłowacki Korpus Ochotniczy bazujący na ideałach sokolskich. Jednakże rząd włoski nie zezwolił na uformowanie czechosłowackich jednostek bojowych. Członkowie korpusu byli zatem angażowani jako siła robocza. Dopiero po porażce Włochów pod Caporetto w październiku 1917 roku stopniowo powstawały czechosłowackie jednostki rekonesansu we włoskich szeregach.
Po dyplomatycznych staraniach R. M. Štefánika w dniu 27 kwietnia 1918 roku otrzymano zgodę na uformowanie samodzielnego wojska czechosłowackiego we Włoszech. Do czerwca 1918 roku utworzono 6 dywizję o czterech pułkach, która odznaczyła się w bitwie nad Piawą.
Poprzez założenie kolejnych dwóch pułków we wrześniu 1918 roku powstała 7 dywizja, a także korpus wojskowy o sześciu pułkach strzeleckich (31, 32, 33, 34, 35 i 39) i jednym pułku artyleryjskim, który zasłynął w bitwie na górze Doss Alto koło Padwy, stoczonej w dniu 21 września 1918 roku.
W szeregach Korpusu Czechosłowackiego liczącego w sumie 20 tysięcy osób poległo w walce 355 legionistów. Kolejnych 55 żołnierzy stracono po tym, jak zostali wzięci do niewoli przez armię austro-węgierską.
Korpus powrócił do ojczyzny pod koniec grudnia 1918 roku i odegrał ważną rolę podczas wyzwalania Słowacji od węgierskich bolszewików wiosną 1919 roku.
Przekaz legii
Legie czechosłowackie powstały przede wszystkim jako środek walki o usamodzielnienie Czechów i Słowaków spod władzy austro-węgierskiej. Legie spełniły to zadanie. Ich działalność bojowa stała się głównym argumentem podczas negocjacji reprezentacji politycznej Masaryka w sprawach niezależności Czechosłowacji.
Legioniści jako żołnierze nieistniejącego państwa w końcu wywalczyli na froncie rosyjskim, francuskim i włoskim założenie własnego państwa, a następnie obronili jego istnienie w walkach na Śląsku Cieszyńskim i Słowacji.
W niezależnej republice legie czechosłowackie stały się podstawą Armii Czechosłowackiej, zasilając ją wybitnymi generałami i oficerami.
Uroczystości w rocznicę bitwy pod Zborowem obchodzono jako Dzień Armii Czechosłowackiej. Obecnie Dniem Armii Republiki Czeskiej jest dzień, w którym przekazano sztandar bojowy do rąk legii czechosłowackich w Darney - 30 czerwca 1918 roku.
