W Republice Czeskiej opiekę nad grobami wojennymi reguluje ustawa, która ustala dla ich właścicieli i organów administracji państwowej prawa i obowiązki w zakresie opieki nad grobami wojennymi i miejscami pamięci.

Właściciel grobu wojennego ma obowiązek zapewnienia opieki nad grobem wojennym, umożliwienia dostępu do grobu wojennego w celu oddania czci lub wykonania prac związanych z opieką nad grobem wojennym.

Pojęcie opieki nad grobami wojennymi w rozumieniu ustawy oznacza zapewnianie uporządkowania i ochrony grobów wojennych, a także tworzenie nowych grobów wojennych, ich przemieszczanie lub likwidacje, w tym ekshumacje.

Ustawa definiuje między innymi pojęcia utrzymanie i porządkowanie grobu wojennego, pod którymi należy rozumieć oznakowanie grobu, umieszczenie płyty pamiątkowej, pomnika, obiektu pamięci lub podobnego symbolu, w tym bieżące utrzymanie grobu wojennego, jego okolicy i dostępu do niego.

Jakiekolwiek inne zmiany grobu wojennego niż utrzymanie i porządkowanie, o których mowa powyżej, w tym zwłaszcza przemieszczenie lub likwidacja grobu, wymagają pisemnej zgody Ministerstwa Obrony.

Na organy administracji państwowej ustawa nakłada w szczególności obowiązek koordynowania opieki nad grobami wojennymi oraz prowadzenia ich ewidencji. Zadania te realizuje Departament ds. Weteranów Wojennych Ministerstwa Obrony Republiki Czeskiej.

Kontakty:

Groby wojenne w Republice Czeskiej

Przed pierwszą wojną światową

Problematyka pochówku żołnierzy poległych w konfliktach zbrojnych jest stara jak wojny prowadzone przez wojskowo zorganizowane ugrupowania bojowe. Sposób grzebania żołnierzy podlegał zwyczajom poszczególnych kultur i najprawdopodobniej wywodził się z ogólnych zwyczajów grzebania zmarłych.

Po wprowadzenia stałej armii w XVII wieku żołnierze byli grzebani za sprawą zarządu wojskowego, za pośrednictwem wojskowej służby duszpasterskiej.

Zasady grzebania żołnierzy zostały później, po zakończeniu wojny światowej, wdrożone również do traktatów pokojowych, w których rządy podpisujące traktaty zobowiązywały się między innymi do szanowania i utrzymywania grobów żołnierzy i marynarzy pochowanych na ich obszarach.

Okres międzywojenny

Republika Czechosłowacka po jej powstaniu oddawała cześć tym, którzy polegli w walce o jej powstanie. Oprócz tego wykazywała szacunek również dla tych, którzy polegli na stronie wroga.

Już 1 kwietnia 1919 roku w Ministerstwie Obrony Narodowej utworzono "Centralny Inspektorat Grobów Wojennych", którego kompetencje obejmowały między innymi opracowanie i prowadzenie ewidencji grobów wojennych.

Nazwę Inspektoratu zmieniono później na Centralny Zarząd Grobów Wojennych. Na dzień 1 kwietnia 1924 roku w ewidencji Zarządu znajdowało się łącznie 139 557 grobów wojennych usytuowanych na 4 970 cmentarzach w obrębach 4 591 miejscowości.

W połowie 1924 roku do systemu opieki nad grobami wojennymi dołączyło Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Wówczas cześć odpowiedzialności za sprawowanie opieki nad grobami wojennymi powierzono posterunkom żandarmerii, które między innymi przyjęły odpowiedzialność za prowadzenie dokładnej ewidencji grobów wojennych na wszystkich cmentarzach w swoim obwodzie. Chodziło o jednorazową współpracę, której moc obowiązywania upływała z końcem grudnia 1924.

W tymże roku Ministerstwo Obrony Narodowej opracowało projekt ustawy o grobach wojennych, w której zdefiniowano pojęcie grób wojenny oraz ustalono obowiązek tworzenia i utrzymywania grobów wojennych dla miejscowości, w których obrębie uczestnicy wojny światowej zostali pochowani. Na ich utrzymanie państwo było zobowiązane dopłacać do budżetu danych miejscowości.

Projekt ustawy przewidywał prowadzenie opieki nad grobami wojennymi do 31 grudnia 1934 roku, po upływie tego okresu groby wojenne mogły być likwidowane. Choć ustawa nie została przyjęta, pokazuje podejście pierwszej republiki do problematyki grobów wojennych.

Mimo współdziałania obydwóch ministerstw, grobów wojennych nie udało się w pełni uchronić. Powodem był z jednej strony brak miejsca na grzebanie zmarłych, a z drugiej strony przede wszystkim brak wyżej przytoczonej ustawy, która zapewniałaby ochronę nad grobami wojennymi. Z raportów posterunków żandarmerii wynika, że właściciele niektórych cmentarzy gminnych i kościelnych po upływie okresów mineralizacji likwidowali groby wojenne bez uprzedniego poinformowania właściwego przedstawiciela zarządu wojskowego (posterunek żandarmerii lub komendę garnizonu), który w odpowiednim terminie i zgodnie z wydanymi instrukcjami zapewniłby kontynuację istnienia tych grobów.

Trudności z zapewnieniem opieki nad grobami wojennymi kulminowały w 1938 roku, w którym Ministerstwo Spraw Wewnętrznych, na podstawie wniosku Ministerstwa Obrony Narodowej, wznowiło współpracę działań przy zarządzaniu grobami wojennymi. Chociaż odpowiedzialność Ministerstwa Obrony Narodowej w kwestii opieki nad grobami wojennymi nie uległa zmianie, organami wykonawczymi w sprawach opieki nad grobami wojennymi stały się posterunki żandarmerii, a Ministerstwo Spraw Wewnętrznych zaczyna przejmować inicjatywę w tym zakresie.

Wraz z powstaniem Protektoratu Czech i Moraw stan ten został potwierdzony, opiekę nad wojskowymi grobami wojennymi i pokojowymi powierzono na mocy rozporządzenia rządu Wojskowemu Urzędowi Prowadzenia Akt w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych.

Po drugiej wojnie światowej

W okresie powojennym odpowiedzialność za opiekę nad grobami wojennymi na krótko leżała w gestii Ministerstwa Obrony Narodowej, ale już w 1951 roku została przekazana do kompetencji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Agenda grobów wojennych, będąca przedmiotem przeniesienia do kompetencji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, obejmowała również problematykę prowadzenia ewidencji grobów wojennych, udzielania zezwoleń na likwidację grobów, sprawowania nadzoru nad ich porządkowaniem i utrzymywaniem.

Choć w tym czasie wciąż jeszcze mówiono między innym o grobach wojennych "członków innych narodów", to już raczej z naciskiem na sojuszników. Za groby wojenne uważane były przede wszystkim wszystkie groby osób wojskowych zagranicznej i krajowej armii czechosłowackiej, jednostek partyzanckich oraz armii sojuszniczych.

Jednak chodziło tutaj w szczególności o nowo założone i dużym kosztem budowane cmentarze wojenne Armii Czerwonej. Zgodnie z pierwszymi badaniami na terytorium Czechosłowacji stwierdzono następujące ofiary drugiej wojny światowej:

Polegli:

• Armii Czerwonej 97.325,
• armii rumuńskiej 12.742,
• armii czechosłowackiej - wschód 5.620,
• armii czechosłowackiej - zachód 896.

Straceni czechosłowaccy oficerowie i sierżanci w czasach okupacji niemieckiej: 521

Ofiary:

• Słowackie Powstanie Narodowe 15.000,
• powstania praskiego 1.694,
• represji nazistowskich 36.530.

Straceni i zmarli w Terezinie: 35.000

A także 279 Amerykanów, 268 Brytyjczyków, 474 Francuzów, 44 Holendrów, 10 Belgów, 91 Polaków, 34 Jugosłowian i 17 Bułgarów, tzn. razem 206.952 oraz ok. 107.477 Żydów deportowanych zarówno z terenów czeskich, jaki i ze Słowacji.

Na początku 1950 roku kompetencje w sprawie opieki nad grobami wojennymi przekazano Uchwałą Rady Ministrów z Ministerstwa Obrony Narodowej na Ministerstwo Spraw Wewnętrznych.

Począwszy od 1999 roku opieką nad grobami wojennymi zajmuje się Ministerstwo Obrony, które koordynuje opiekę nad grobami wojennymi znajdującymi się w Republice Czeskiej, a także nad czeskimi grobami wojennymi za granicą.

Stan obecny

W dniu 20 lutego 2004 roku przyjęto ustawę nr 122/2004 Dz.U. RCz, o grobach wojennych i miejscach pamięci oraz o zmianie ustawy nr 256/2001 Dz.U. RCz, o chowaniu zmarłych oraz o zmianie niektórych ustaw, w myśl późniejszych przepisów, która określiła prawa i obowiązki w zakresie opieki nad grobami wojennymi i miejscami pamięci, a także organy administracji państwowej oraz ich kompetencje w sprawach grobów wojennych.

Ustawa definiuje grób wojenny jako miejsce, w którym pochowano szczątki osób, które zginęły w wyniku aktywnego udziału w operacji wojskowej lub w wyniku niewoli wojennej, bądź szczątki osób, które zginęły w wyniku udziału w ruchu oporu lub operacji wojskowej w czasie wojny.

Grobem wojennym jest również miejsce pamięci, pod którym rozumie się płytę pamiątkową, pomnik, obiekt pamięci lub podobny symbol przypominający wydarzenia wojenne i ich ofiary.

W zakres opieki nad grobami wojennymi wchodzi porządkowanie, ochrona, zakładanie, przemieszczanie lub likwidacja grobów wojennych, w tym ekshumacje.

Opieka nad grobami wojennymi, pomnikami, ossuariami, płytami pamiątkowymi i obiektami pamięci zapewniają ich właściciele, a w sytuacji, gdy właściciel jest nieznany – właściciel nieruchomości, na której grób wojenny jest usytuowany. Właścicielami grobów wojennych są przede wszystkim miejscowości.

Ustawa nakłada na urzędy gminne o rozszerzonych kompetencjach obowiązek prowadzenia ewidencji grobów wojennych, znajdujących się w ich okręgu administracyjnym, a także informowania właściwego urzędu wojewódzkiego o liczbach i stanie grobów wojennych.

Urząd wojewódzki koordynuje opiekę nad grobami wojennymi w ramach województwa, prowadzi zbiorową ewidencję tych grobów i informuje o ich stanie i liczbach Ministerstwo Obrony Republiki Czeskiej.

Ministerstwo Obrony koordynuje opiekę nad grobami wojennymi w Republice Czeskiej i za granicą, prowadzi centralną ewidencję grobów wojennych i udziela dotacji na opiekę nad grobami wojennymi.

Ustawa weszła w życie 1 lipca 2004 roku i zapoczątkowała nowy pod względem jakości etap w historii opieki nad grobami wojennymi.

W kwestii opieki nad grobami wojennymi Republika Czeska jest związana umowami międzynarodowymi.

Na poziomie wielostronnym chodzi w szczególności o międzynarodowe normy prawne na wypadek konfliktów zbrojnych - przede wszystkim Konwencje genewskie z 12 sierpnia 1949 r. o ochronie ofiar wojny oraz Protokół dodatkowy do tych konwencji, dotyczący ochrony ofiar międzynarodowych konfliktów z 8 czerwca 1977 r. Dokumenty te określają obowiązek państw do szanowania i utrzymywania grobów wojennych oraz umożliwienia repatriacji szczątków, zapewnienia dostępu do grobów, ich oznaczenia i ewidencjonowania.

Analogiczne zobowiązania zawierają również niektóre międzynarodowe umowy dwustronne o charakterze ramowym (Austria, Niemcy, Ukraina, Rosja i Włochy) lub specjalnym (Słowacja, Rosja, Słowenia i Wielka Brytania).

Do najbardziej znaczących czeskich grobów wojennych za granicą należą:

Słowacja

Dukla, Liptovský Mikuláš, Štúrovo, Nové Zámky, Bajč, Cetuna (Moravské Lieskové), Osadné

Polska

Dukla, Nowosielce, Zarszyn, Wodzisław, Jastrzębie Zdrój, Żory, Gorlice, Dęblin

Słowenia

Dutovlje, Tolmin, Ukane

Informacje o grobach wojennych są gromadzone na podstawie ustawy.